Monday, May 16, 2005

सुन्दरकाण्ड

अथ तुलसीदास कृत रामचरितमानस सुन्दरकाण्ड ..
श्रीगणेशाय नमः
श्रीजानकीवल्लभोविजयते
श्रीरामचरितमानस
पञ्चम सोपान
सुन्दरकाण्ड

श्लोक
शान्तं शाश्वतमप्रमेयमनघं निर्वाणशान्तिप्रदं
ब्रह्माशम्भुफणीन्द्रसेव्यमनिशं वेदांतवेद्यं विभुम् .
रामाख्यं जगदीश्वरं सुरगुरुं मायामनुष्यं हरिं
वन्देऽहं करुणाकरं रघुवरं भूपालचूड़ामणिम् .. १ ..

नान्या स्पृहा रघुपते हृदयेऽस्मदीये
सत्यं वदामि च भवानखिलान्तरात्मा .
भक्तिं प्रयच्छ रघुपुङ्गव निर्भरां मे
कामादिदोषरहितं कुरु मानसं च .. २ ..

अतुलितबलधामं हेमशैलाभदेहं
दनुजवनकृशानुं ज्ञानिनामग्रगण्यम् .
सकलगुणनिधानं वानराणामधीशं
रघुपतिप्रियभक्तं वातजातं नमामि .. ३ ..

जामवंत के बचन सुहाए . सुनि हनुमंत हृदय अति भाए ..
तब लगि मोहि परिखेहु तुम्ह भाई . सहि दुख कंद मूल फल खाई .. १ ..
जब लगि आवौं सीतहि देखी . होइहि काजु मोहि हरष बिसेषी ..
यह कह नाइ सबन्हि कहुँ माथा . चलेउ हरषि हियँ धरि रघुनाथा .. २ ..
सिंधु तीर एक भूधर सुंदर . कौतुक कूदि चढ़ेउ ता ऊपर ..
बार बार रघुबीर सँभारी . तरकेउ पवनतनय बल भारी .. ३ ..
जेहिं गिरि चरन देइ हनुमंता . चलेउ सो गा पाताल तुरंता ..
जिमि अमोघ रघुपति कर बाना . एही भाँति चलेउ हनुमाना .. ४ ..
जलनिधि रघुपति दूत बिचारी . तैं मैनाक होहि श्रमहारी .. ५ ..

दोहा
हनुमान तेहि परसा कर पुनि कीन्ह प्रनाम .
राम काजु कीन्हें बिनु मोहि कहाँ विश्राम .. १ ..

जात पवनसुत देवन्ह देखा . जानैं कहुँ बल बुद्धि बिसेषा ..
सुरसा नाम अहिन्ह कै माता . पठइन्हि आइ कही तेहिं बाता .. १ ..
आजु सुरन्ह मोहि दीन्ह अहारा . सुनत बचन कह पवनकुमारा ..
राम काजु करि फिरि मैं आवौं . सीता कइ सुधि प्रभुहि सुनावौं .. २ ..
तब तव बदन पैठिहउँ आई . सत्य कहउँ मोहि जान दे माई ..
कवनेहुँ जतन देइ नहिं जाना . ग्रससि न मोहि कहेउ हनुमाना .. ३ ..
जोजन भरि तिहिं बदनु पसारा . कपि तनु कीन्ह दुगुन बिस्तारा ..
सोरह जोजन मुख तेहिं ठयऊ . तुरत पवनसुत बत्तिस भयऊ .. ४ ..
जस जस सुरसा बदनु बढ़ावा . तासु दून कपि रूप देखावा ..
सत जोजन तेहिं आनन कीन्हा . अति लघु रूप पवनसुत लीन्हा .. ५ ..
बदन पइठि पुनि बाहेर आवा . मागा बिदा ताहि सिरु नावा ..
मोहि सुरन्ह जेहि लागि पठावा . बुधि बल मरमु तोर मैं पावा .. ६ ..

दोहा
राम काजु सबु करिहहु तुम्ह बल बुद्धि निधान .
आसिष देइ गई सो हरषि चलेउ हनुमान .. २ ..

निसिचरि एक सिंधु महुँ रहई .. करि माया नभु के खग गहई ..
जीव जंतु जे गगन उड़ाहीं . जल बिलोकि तिन्ह कै परिछाहीं .. १ ..
गहइ छाहँ सक सो न उड़ाई . एहि बिधि सदा गगनचर खाई ..
सोइ छल हनूमान कहँ कीन्हा . तासु कपटु कपि तुरतहिं चीन्हा .. २ ..
ताहि मारि मारुतसुत बीरा . बारिधि पार गयउ मतिधीरा ..
तहाँ जाइ देखी बन सोभा . गुंजत चंचरीक मधु लोभा .. ३ ..
नाना तरु फल फूल सुहाए . खग मृग बृंद देखि मन भाए ..
सैल बिसाल देखि एक आगें . ता पर धाइ चढ़ेउ भय त्यागें .. ४ ..
उमा न कछु कपि कै अधिकाई .. प्रभु प्रताप जो कालहि खाई ..
गिरि पर चढ़ि लंका तेहि देखी . कहि न जाइ अति दुर्ग बिसेषी .. ५ ..
अति उतंग जलनिधि चहु पासा . कनक कोटि कर परम प्रकासा .. ६ ..

छंद
कनक कोटि बिचित्र मणि कृत सुंदरायतना घना .
चउहट्ट हट्ट सुबट्ट बीथीं चारु पुर बहुबिधि बना ..
गज बाजि खच्चर निकर पदचर रथ बरूथन्हि को गनै .
बहुरूप निसिचर जूथ अतिबल सेन बरनत नहिं बनै .. १ ..
बन बाग उपबन बाटिका सर कूप बापीं सोहहीं .
नर नाग सुर गंधर्व कन्या रूप मुनि मन मोहहीं ..
कहुँ माल देह बिसाल सैल समान अतिबल गर्जहीं .
नाना अखारेन्ह भिरहिं बहुबिधि एक एकन्ह तर्जहीं .. २ ..
करि जतन भट कोटिन्ह बिकट तन नगर चहुँ दिसि रच्छहीं .
कहुँ महिष मानुष धेनु खर अज खल निसाचर भच्छहीं ..
एहि लागि तुलसीदास इन्ह की कथा कछु एक है कही .
रघुबीर सर तीरथ सरीरन्हि त्यागि गति पैहहिं सही .. ३ ..

दोहा
पुर रखवारे देखि बहु कपि मन कीन्ह बिचार .
अति लघु रूप धरौं निसि नगर करौं पइसार .. ३ ..

मसक समान रूप कपि धरी . लंकहि चलेउ सुमिरि नरहरी ..
नाम लंकिनी एक निसिचरी . सो कह चलेसि मोहि निंदरी .. १ ..
जानेहि नहीं मरमु सठ मोरा . मोर अहार जहाँ लगि चोरा ..
मुठिका एक महा कपि हनी . रुधिर बमत धरनीं डनमनी .. २ ..
पुनि संभारि उठी सो लंका . जोरि पानि कर बिनय ससंका ..
जब रावनहि ब्रह्म कर दीन्हा . चलत बिरंचि कहा मोहि चीन्हा .. ३..
बिकल होसि तैं कपि कें मारे . तब जानेसु निसिचर संघारे ..
तात मोर अति पुन्य बहूता . देखेउँ नयन राम कर दूता .. ४ ..

दोहा
तात स्वर्ग अपबर्ग सुख धरिअ तुला एक अंग .
तूल न ताहि सकल मिलि जो सुख लव सतसंग .. ४ ..

प्रबिसि नगर कीजे सब काजा . हृदयँ राखि कोसलपुर राजा ..
गरल सुधा रिपु करहिं मिताई . गोपद सिंधु अनल सितलाई .. १ ..
गरुड़ सुमेरु रेनु सम ताही . राम कृपा करि चितवा जाही ..
अति लघु रूप धरेउ हनुमाना . पैठा नगर सुमिरि भगवाना .. २ ..
मंदिर मंदिर प्रति करि सोधा . देखे जहँ तहँ अगनित जोधा ..
गयउ दसानान मंदिर माहीं . अति बिचित्र कहि जात सो नाहीं .. ३ ..
सयन किएँ देखा कपि तेही . मंदिर महुँ न दीखि बैदेही ..
भवन एक पुनि दीख सुहावा . हरि मंदिर तहँ भिन्न बनावा .. ४ ..

दोहा
रामायुध अंकित गृह सोभा बरनि न जाइ .
नव तुलसिका बृंद तहँ देखि हरष कपिराइ .. ५ ..

लंका निसिचर निकर निवासा . इहाँ कहाँ सज्जन कर बासा ..
मन महुँ तरक करैं कपि लागा . तेहीं समय बिभीषनु जागा .. १ ..
राम राम तेहिं सुमिरन कीन्हा . हृदयँ हरष कपि सज्जन चीन्हा ..
एहि सन हठि करिहउँ पहिचानी . साधु ते होइ न कारज हानी .. २ ..
बिप्र रूप धरि बचन सुनाए . सुनत बिभीषन उठि तहँ आए ..
करि प्रनाम पूँछी कुसलाई . बिप्र कहहु निज कथा बुझाई .. ३ ..
की तुम्ह हरि दासन्ह महँ कोई . मोरें हृदय प्रीति अति होई ..
की तुम्ह रामु दीन अनुरागी . आयहु मोहि करन बड़भागी .. ४ ..

दोहा
तब हनुमंत कही सब राम कथा निज नाम .
सुनत जुगल तन पुलक मन मगन सुमिरि गुन ग्राम .. ६ ..

सुनहु पवनसुत रहनि हमारी . जिमि दसनन्हि महुँ जीभ बिचारी ..
तात कबहुँ मोहि जानि अनाथा . करिहहिं कृपा भानुकुल नाथा .. १ ..
तामस तनु कछु साधन नाहीं . प्रीति न पद सरोज मन माहीं ..
अब मोहि भा भरोस हनुमंता . बिनु हरि कृपा मिलहिं नहिं संता .. २ ..
जौं रघुबीर अनुग्रह कीन्हा . तौ तुम्ह मोहि दरसु हठि दीन्हा ..
सुनहु बिभीषन प्रभु कै रीती . करहिं सदा सेवक पर प्रीती .. ३ ..
कहहु कवन मैं परम कुलीना . कपि चंचल सबहीं बिधि हीना ..
प्रात लेइ जो नाम हमारा . तेहि दिन ताहि न मिले अहारा .. ४ ..

दोहा
अस मैं अधम सखा सुनु मोहू पर रघुबीर .
कीन्ही कृपा सुमिरि गुन भरे बिलोचन नीर .. ७ ..

जानतहूँ अस स्वामि बिसारी . फिरहिं ते काहे न होहिं दुखारी ..
एहि बिधि कहत राम गुन ग्रामा . पावा अनिर्बाच्य विश्रामा .. १ ..
पुनि सब कथा बिभीषन कही . जेहि बिधि जनकसुता तहँ रही ..
तब हनुमंत कहा सुनु भ्राता . देखी चलेउँ जानकी माता .. २ ..
जुगुति बिभीषन सकल सुनाई . चलेउ पवनसुत बिदा कराई ..
करि सोइ रूप गयउ पुनि तहवाँ . बन असोक सीता रह जहवाँ .. ३ ..
देखि मनहि महुँ कीन्ह प्रनामा . बैठेहिं बीति जात निसि जामा ..
कृस तनु सीस जटा एक बेनी . जपति हृदयँ रघुपति गुन श्रेनी .. ४ ..

दोहा
निज पद नयन दिएँ मन राम पद कमल लीन .
परम दुखी भा पवनसुत देखि जानकी दीन .. ८ ..

तरु पल्लव महुँ रहा लुकाई . करइ बिचार करौं का भाई ..
तेहि अवसर रावनु तहँ आवा . संग नारि बहु किएँ बनावा .. १ ..
बहु बिधि खल सीतहि समुझावा . साम दान भय भेद देखावा ..
कह रावनु सुनु सुमुखि सयानी . मंदोदरी आदि सब रानी .. २ ..
तव अनुचरीं करेउँ पन मोरा . एक बार बिलोकु मम ओरा ..
तृन धरि ओट कहति बैदेही . सुमिरि अवधपति परम सनेही .. ३ ..
सुनु दसमुख खद्योत प्रकासा . कबहुँ कि नलिनी करइ बिकासा ..
अस मन समुझु कहति जानकी . खल सुधि नहिं रघुबीर बान की .. ४ ..
सठ सूनें हरि आनेहि मोही . अधम निलज्ज लाज नहिं तोही .. ५ ..

दोहा
आपुहि सुनि खद्योत सम रामहि भानु समान .
परुष बचन सुनि काढ़ि असि बोला अति खिसिआन .. ९ ..

सीता तैं मम कृत अपमाना . कटिहउँ तब सिर कठिन कृपाना ..
नाहिं त सपदि मानु मम बानी . सुमुखि होति न त जीवन हानी .. १ ..
स्याम सरोज दाम सम सुंदर . प्रभु भुज करि कर सम दसकंदर ..
सो भुज कंठ कि तव असि घोरा . सुनु सठ अस प्रवान पन मोरा .. २ ..
चंद्रहास हरु मम परितापं . रघुपति बिरह अनल संजातं ..
सीतल निसित बहसि बर धारा . कह सीता हरु मम दुख भारा .. ३ ..
सुनत बचन पुनि मारन धावा . मयतनयाँ कहि नीति बुझावा ..
कहेसि सकल निसिचरिन्ह बोलाई . सीतहि बहु बिधि त्रासहु जाई .. ४ ..
मास दिवस महुँ कहा न माना . तौ मैं मारबि काढ़ि कृपाना .. ५ ..

दोहा
भवन गयउ दसकंधर इहाँ पिसाचिनि बृंद .
सीतहि त्रास देखावहिं धरहिं रूप बहु मंद .. १० ..

त्रिजटा नाम राच्छसी एका . राम चरन रति निपुन बिबेका ..
सबन्हौ बोलि सुनाएसि सपना . सीतहि सेइ करहु हित अपना .. १ ..
सपनें बानर लंका जारी . जातुधान सेना सब मारी ..
खर आरूढ़ नगन दससीसा . मुंडित सिर खंडित भुज बीसा .. २ ..
एहि बिधि सो दच्छिन दिसि जाई . लंका मनहुँ बिभीषन पाई ..
नगर फिरी रघुबीर दोहाई . तब प्रभु सीता बोलि पठाई .. ३ ..
यह सपना मैं कहउँ पुकारी . होइहि सत्य गएँ दिन चारी ..
तासु बचन सुनि ते सब डरीं . जनकसुता के चरनन्हि परीं .. ४ ..

दोहा
जहँ तहँ गईं सकल तब सीता कर मन सोच .
मास दिवस बीतें मोहि मारिहि निसिचर पोच .. ११ ..

त्रिजटा सन बोलीं कर जोरी . मातु बिपति संगिनि तैं मोरी ..
तजौं देह करु बेगि उपाई . दुसह बिरहु अब नहिं सहि जाई .. १ ..
आनि काठ रचु चिता बनाई . मातु अनल पुनि देहु लगाई ..
सत्य करहि मम प्रीति सयानी . सुनै को श्रवन सूल सम बानी .. २ ..
सुनत बचन पद गहि समुझाएसि . प्रभु प्रताप बल सुजसु सुनाएसि ..
निसि न अनल मिल सुनु सुकुमारी . अस कहि सो निज भवन सिधारी .. ३ ..
कह सीता बिधि भा प्रतिकूला . मिलिहि न पावक मिटिहि न सूला ..
देखिअत प्रगट गगन अंगारा . अवनि न आवत एकउ तारा .. ४ ..
पावकमय ससि स्रवत न आगी . मानहुँ मोहि जानि हतभागी ..
सुनहि बिनय मम बिटप असोका . सत्य नाम करु हरु मम सोका .. ५ ..
नूतन किसलय अनल समाना . देहि अगिनि जनि करहि निदाना ..
देखि परम बिरहाकुल सीता . सो छन कपिहि कलप सम बीता .. ६ ..

दोहा
कपि करि हृदयँ बिचार दीन्हि मुद्रिका डारि तब .
जनु असोक अंगार दीन्ह हरषि उठि कर गहेउ .. १२ ..

तब देखी मुद्रिका मनोहर . राम नाम अंकित अति सुंदर ..
चकित चितव मुदरी पहिचानी . हरष विषाद हृदयँ अकुलानी .. १ ..
जीति को सकइ अजय रघुराई . माया तें असि रचि नहिं जाई ..
सीता मन बिचार कर नाना . मधुर बचन बोलेउ हनुमाना .. २ ..
रामचंद्र गुन बरनैं लागा . सुनतहिं सीता कर दुख भागा ..
लागीं सुनैं श्रवन मन लाई . आदिहु तें सब कथा सुनाई .. ३ ..
श्रवनामृत जेहिं कथा सुहाई . कही सो प्रगट होति किन भाई ..
तब हनुमंत निकट चलि गयऊ . फिरि बैठीं मन बिसमय भयऊ .. ४ ..
राम दूत मैं मातु जानकी . सत्य सपथ करुनानिधान की ..
यह मुद्रिका मातु मैं आनी . दीन्हि राम तुम्ह कहँ सहिदानी .. ५ ..
नर बानरहि संग कहु कैसें . कही कथा भई संगति जैसें .. ६ ..

दोहा
कपि के बचन सप्रेम सुनि उपजा मन बिस्वास .
जाना मन क्रम बचन यह कृपासिंधु कर दास .. १३ ..

हरिजन हानि प्रीति अति गाढ़ी . सजल नयन पुलकावलि बाढ़ी ..
बूड़त बिरह जलधि हनुमाना . भयहु तात मो कहुँ जलजाना .. १ ..
अब कहु कुसल जाउँ बलिहारी . अनुज सहित सुख भवन खरारी ..
कोमलचित कृपाल रघुराई . कपि केहि हेतु धरी निठुराई .. २ ..
सहज बानि सेवक सुख दायक . कबहुँक सुरति करत रघुनायक ..
कबहुँ नयन मम सीतल ताता . होइहहिं निरखि स्याम मृदु गाता .. ३ ..
बचनु न आव नयन भरे बारी . अहह नाथ हौं निपट बिसारी ..
देखि परम बिरहाकुल सीता . बोला कपि मृदु बचन बिनीता .. ४ ..
मातु कुसल प्रभु अनुज समेता . तव दुख दुखी सुकृपा निकेता ..
जनि जननी मानहु जियँ ऊना . तुम्ह ते प्रेमु राम कें दूना .. ५ ..

दोहा
रघुपति कर संदेसु अब सुनु जननी धरि धीर .
अस कहि कपि गदगद भयउ भरे बिलोचन नीर .. १४ ..

कहेउ राम बियोग तव सीता . मो कहुँ सकल भए बिपरीता ..
नव तरु किसलय मनहुँ कृसानू . कालनिसा सम निसि ससि भानू .. १ ..
कुबलय बिपिन कुंत बन सरिसा . बारिद तपत तेल जनु बरिसा ..
जे हित रहे करत तेइ पीरा . उरग स्वास सम त्रिबिध समीरा .. २ ..
कहेहू तें कछु दुख घटि होई . काहि कहौं यह जान न कोई ..
तत्व प्रेम कर मम अरु तोरा . जानत प्रिया एकु मनु मोरा .. ३ ..
सो मनु सदा रहत तोहि पाहीं . जानु प्रीति रसु एतनेहि माहीं ..
प्रभु संदेसु सुनत बैदेही . मगन प्रेम तन सुधि नहिं तेही .. ४ ..
कह कपि हृदयँ धीर धरु माता . सुमिरु राम सेवक सुखदाता ..
उर आनहु रघुपति प्रभुताई . सुनि मम बचन तजहु कदराई .. ५ ..

दोहा
निसिचर निकर पतंग सम रघुपति बान कृसानु .
जननी हृदयँ धीर धरु जरे निसाचर जानु .. १५ ..

जौं रघुबीर होति सुधि पाई . करते नहिं बिलंबु रघुराई ..
राम बान रबि उएँ जानकी . तम बरूथ कहँ जातुधान की .. १ ..
अबहिं मातु मैं जाउँ लवाई . प्रभु आयसु नहिं राम दोहाई ..
कछुक दिवस जननी धरु धीरा . कपिन्ह सहित अइहहिं रघुबीरा .. २ ..
निसिचर मारि तोहि लै जैहहिं . तिहुँ पुर नारदादि जसु गैहहिं ..
हैं सुत कपि सब तुम्हहि समाना . जातुधान अति भट बलवाना .. ३ ..
मोरें हृदय परम संदेहा . सुनि कपि प्रगट कीन्हि निज देहा ..
कनक भूधराकार सरीरा . समर भयंकर अतिबल बीरा .. ४ ..
सीता मन भरोस तब भयऊ . पुनि लघु रूप पवनसुत लयऊ .. ५ ..

दोहा
सुनु मात साखामृग नहिं बल बुद्धि बिसाल .
प्रभु प्रताप तें गरुड़हि खाइ परम लघु ब्याल .. १६ ..

मन संतोष सुनत कपि बानी . भगति प्रताप तेज बल सानी ..
आसिष दीन्हि रामप्रिय जाना . होहु तात बल सील निधाना .. १ ..
अजर अमर गुननिधि सुत होहू . करहुँ बहुत रघुनायक छोहू ..
करहुँ कृपा प्रभु अस सुनि काना . निर्भर प्रेम मगन हनुमाना .. २ ..
बार बार नाएसि पद सीसा . बोला बचन जोरि कर कीसा ..
अब कृतकृत्य भयउँ मैं माता . आसिष तव अमोघ बिख्याता .. ३ ..
सुनहु मातु मोहि अतिसय भूखा . लागि देखि सुंदर फल रूखा ..
सुनु सुत करहिं बिपिन रखवारी . परम सुभट रजनीचर भारी .. ४ ..
तिन्ह कर भय माता मोहि नाहीं . जौं तुम्ह सुख मानहु मन माहीं .. ५ ..

दोहा
देखि बुद्धि बल निपुन कपि कहेउ जानकीं जाहु .
रघुपति चरन हृदयँ धरि तात मधुर फल खाहु .. १७ ..

चलेउ नाइ सिर पैठेउ बागा . फल खाएसि तरु तौरैं लागा ..
रहे तहां बहु भट रखवारे . कछु मारेसि कछु जाइ पुकारे .. १ ..
नाथ एक आवा कपि भारी . तेहिं असोक बाटिका उजारी ..
खाएसि फल अरु बिटप उपारे . रच्छक मर्दि मर्दि महि डारे .. २ ..
सुनि रावन पठए भट नाना . तिन्हहि देखि गर्जेउ हनुमाना ..
सब रजनीचर कपि संघारे . गए पुकारत कछु अधमारे .. ३ ..
पुनि पठयउ तेहिं अच्छकुमारा . चला संग लै सुभट अपारा ..
आवत देखि बिटप गहि तर्जा . ताहि निपाति महाधुनि गर्जा .. ४ ..

दोहा
कछु मारेसि कछु मर्देसि कछु मिलएसि धरि धूरि .
कछु पुनि जाइ पुकारे प्रभु मर्कट बल भूरि .. १८ ..

सुनि सुत बध लंकेस रिसाना . पठएसि मेघनाद बलवाना ..
मारसि जनि सुत बाँधेसु ताही . देखिअ कपिहि कहाँ कर आही .. १ ..
चला इंद्रजित अतुलित जोधा . बंधु निधन सुनि उपजा क्रोधा ..
कपि देखा दारुन भट आवा . कटकटाइ गर्जा अरु धावा .. २ ..
अति बिसाल तरु एक उपारा . बिरथ कीन्ह लंकेस कुमारा ..
रहे महाभट ताके संगा . गहि गहि कपि मर्दइ निज अंगा .. ३ ..
तिन्हहि निपाति ताहि सन बाजा . भिरे जुगल मानहुँ गजराजा ..
मुठिका मारि चढ़ा तरु जाई . ताहि एक छन मुरुछा आई .. ४ ..
उठि बहोरि कीन्हसि बहु माया . जीति न जाइ प्रभंजन जाया .. ५ ..

दोहा
ब्रह्म अस्त्र तेहि साँधा कपि मन कीन्ह बिचार .
जौं न ब्रह्मसर मानउँ महिमा मिटइ अपार .. १९ ..

ब्रह्मबान कपि कहुँ तेहिं मारा . परतिहुँ बार कटकु संघारा ..
तेहिं देखा कपि मुरुछित भयउ . नागपास बांधेसि लै गयउ .. १ ..
जासु नाम जपि सुनहु भवानी . भव बंधन काटहिं नर ग्यानी ..
तासु दूत कि बंध तरु आवा . प्रभु कारज लगि कपिहिं बँधावा .. २ ..
कपि बंधन सुनि निसिचर धाए . कौतुक लागि सभाँ सब आए ..
दसमुख सभा दीखि कपि जाई . कहि न जाइ कछु अति प्रभुताई .. ३ ..
कर जोरें सुर दिसिप बिनीता . भृकुटि बिलोकत सकल सभीता ..
देखि प्रताप न कपि मन संका . जिमि अहिगन महुँ गरुड़ असंका .. ४ ..

दोहा
कपिहि बिलोकि दसानन बिहसा कहि दुर्बाद .
सुत बध सुरति कीन्हि पुनि उपजा हृदयँ बिषाद .. २० ..

कह लंकेस कवन तैं कीसा . केहि कें बल घालेहि बन खीसा ..
की धौं श्रवन सुनेहि नहिं मोही . देखउँ अति असंक सठ तोही .. १ ..
मारे निसिचर केहिं अपराधा . कहु सठ तोहि न प्रान कइ बाधा ..
सुनु रावन ब्रह्मांड निकाया . पाइ जासु बल बिरचित माया .. २ ..
जाकें बल बिरंचि हरि ईसा . पालत सृजत हरत दससीसा ..
जा बल सीस धरत सहसानन . अंडकोस समेत गिरि कानन .. ३ ..
धरइ जो बिबिध देह सुरत्राता . तुम्ह से सठन्ह सिखावनु दाता ..
हर कोदंड कठिन जेहिं भंजा . तेहि समेत नृप दल मद गंजा .. ४ ..
खर दूषन त्रिसिरा अरु बाली . बधे सकल अतुलित बलसाली .. ५ ..

दोहा
जाके बल लवलेस तें जितेहु चराचर झारि .
तासु दूत मैं जा करि हरि आनेहु प्रिय नारि .. २१ ..

जानेउ मैं तुम्हारि प्रभुताई . सहसबाहु सन परी लराई ..
समर बालि सन करि जसु पावा . सुनि कपि बचन बिहसि बिहरावा .. १ ..
खायउँ फल प्रभु लागी भूँखा . कपि सुभाव तें तोरेउँ रूखा ..
सब कें देह परम प्रिय स्वामी . मारहिं मोहि कुमारग गामी .. २ ..
जिन्ह मोहि मारा ते मैं मारे . तेहि पर बाँधेउँ तनयँ तुम्हारे ..
मोहि न कछु बाँधे कइ लाजा . कीन्ह चहउँ निज प्रभु कर काजा .. ३ ..
बिनती करउँ जोरि कर रावन . सुनहु मान तजि मोर सिखावन ..
देखहु तुम्ह निज कुलहि बिचारी . भ्रम तजि भजहु भगत भय हारी .. ४ ..
जाकें डर अति काल डेराई . जो सुर असुर चराचर खाई ..
तासों बयरु कबहुँ नहिं कीजै . मोरे कहें जानकी दीजै .. ५ ..

दोहा
प्रनतपाल रघुनायक करुना सिंधु खरारि .
गएँ सरन प्रभु राखिहैं तव अपराध बिसारि .. २२ ..

राम चरन पंकज उर धरहू . लंकाँ अचल राज तुम्ह करहू ..
रिषि पुलस्ति जसु बिमल मयंका . तेहि ससि महुँ जनि होहु कलंका .. १ ..
राम नाम बिनु गिरा न सोहा . देखु बिचारि त्यागि मद मोहा ..
बसन हीन नहिं सोह सुरारी . सब भूषन भूषित बर नारी .. २ ..
राम बिमुख संपति प्रभुताई . जाइ रही पाई बिनु पाई ..
सजल मूल जिन्ह सरितन्ह नाहीं . बरषि गएँ पुनि तबहिं सुखाहीं .. ३ ..
सुनु दसकंठ कहउँ पन रोपी . बिमुख राम त्राता नहिं कोपी ..
संकर सहस बिष्नु अज तोही . सकहिं न राखि राम कर द्रोही .. ४ ..

दोहा
मोहमूल बहु सूल प्रद त्यागहु तम अभिमान .
भजहु राम रघुनायक कृपा सिंधु भगवान .. २३ ..

जदपि कही कपि अति हित बानी . भगति बिबेक बिरति नय सानी ..
बोला बिहसि महा अभिमानी . मिला हमहि कपि गुर बड़ ग्यानी .. १ ..
मृत्यु निकट आई खल तोही . लागेसि अधम सिखावन मोही ..
उलटा होइहि कह हनुमाना . मतिभ्रम तोर प्रगट मैं जाना .. २ ..
सुनि कपि बचन बहुत खिसिआना . बेगि न हरहु मूढ़ कर प्राना ..
सुनत निसाचर मारन धाए . सचिवन्ह सहित बिभीषनु आए .. ३ ..
नाइ सीस करि बिनय बहूता . नीति बिरोधा न मारिअ दूता ..
आन दंड कछु करिअ गोसाँई . सबहीं कहा मंत्र भल भाई .. ४ ..
सुनत बिहसि बोला दसकंधर . अंग भंग करि पठइअ बंदर .. ५ ..

दोहा
कपि कें ममता पूँछ पर सबहि कहउँ समुझाइ .
तेल बोरि पट बाँधि पुनि पावक देहु लगाइ .. २४ ..

पूँछ हीन बानर तहँ जाइहि . तब सठ निज नाथहि लइ आइहि ..
जिन्ह कै कीन्हिसि बहुत बड़ाई . देखउँ मैं तिन्ह कै प्रभुताई .. १ ..
बचन सुनत कपि मन मुसुकाना . भइ सहाय सारद मैं जाना ..
जातुधान सुनि रावन बचना . लागे रचें मूढ़ सोइ रचना .. २ ..
रहा न नगर बसन घृत तेला . बाढ़ी पूँछ कीन्ह कपि खेला ..
कौतुक कहँ आए पुरबासी . मारहिं चरन करहिं बहु हाँसी .. ३ ..
बाजहिं ढोल देहिं सब तारी . नगर फेरि पुनि पूँछ प्रजारी ..
पावक जरत देखि हनुमंता . भयउ परम लघुरूप तुरंता .. ४ ..
निबुकि चढ़ेउ कपि कनक अटारीं . भइँ सभीत निसाचर नारीं .. ५ ..

दोहा
हरि प्रेरित तेहि अवसर चले मरुत उनचास .
अट्टहास करि गर्जा कपि बढ़ि लाग अकास .. २५ ..

देह बिसाल परम हरुआई . मंदिर तें मंदिर चढ़ धाई ..
जरइ नगर भा लोग बिहाला . झपट लपट बहु कोटि कराला .. १ ..
तात मातु हा सुनिअ पुकारा . एहिं अवसर को हमहि उबारा ..
हम जो कहा यह कपि नहिं होई . बानर रूप धरें सुर कोई .. २ ..
साधु अवग्या कर फलु ऐसा . जरइ नगर अनाथ कर जैसा ..
जारा नगर निमिष एक माहीं . एक बिभीषन कर गृह नाहीं .. ३ ..
ता कर दूत अनल जेहिं सिरिजा . जरा न सो तेहि कारन गिरिजा ..
उलटि पलटि लंका सब जारी . कूदि परा पुनि सिंधु मझारी .. ४ ..

दोहा
पूँछ बुझाइ खोइ श्रम धरि लघु रूप बहोरि .
जनकसुता कें आगें ठाढ़ भयउ कर जोरि .. २६ ..

मातु मोहि दीजे कछु चीन्हा . जैसें रघुनायक मोहि दीन्हा ..
चूड़ामनि उतारि तब दयऊ . हरष समेत पवनसुत लयऊ .. १ ..
कहेहु तात अस मोर प्रनामा . सब प्रकार प्रभु पूरनकामा ..
दीन दयाल बिरिदु सँभारी . हरहु नाथ मम संकट भारी .. २ ..
तात सक्रसुत कथा सुनाएहु . बान प्रताप प्रभुहि समुझाएहु ..
मास दिवस महुँ नाथ न आवा . तौ पुनि मोहि जिअत नहिं पावा .. ३ ..
कहु कपि केहि बिधि राखौं प्राना . तुम्हहू तात कहत अब जाना ..
तोहि देखि सीतलि भइ छाती . पुनि मो कहुँ सोइ दिनु सो राती .. ४ ..

दोहा
जनकसुतहि समुझाइ करि बहु बिधि धीरजु दीन्ह .
चरन कमल सिरु नाइ कपि गवनु राम पहिं कीन्ह .. २७ ..

चलत महाधुनि गर्जेसि भारी . गर्भ स्रवहिं सुनि निसिचर नारी ..
नाघि सिंधु एहि पारहि आवा . सबद किलिकिला कपिन्ह सुनावा .. १ ..
हरषे सब बिलोकि हनुमाना . नूतन जन्म कपिन्ह तब जाना ..
मुख प्रसन्न तन तेज बिराजा . कीन्हेसि रामचंद्र कर काजा .. २ ..
मिले सकल अति भए सुखारी . तलफत मीन पाव जिमि बारी ..
चले हरषि रघुनायक पासा . पूँछत कहत नवल इतिहासा .. ३ ..
तब मधुबन भीतर सब आए . अंगद संमत मधु फल खाए ..
रखवारे जब बरजन लागे मुष्टि प्रहार हनत सब भागे .. ४ ..

दोहा
जाइ पुकारे ते सब बन उजार जुबराज .
सुन सुग्रीव हरष कपि करि आए प्रभु काज .. २८ ..

जौं न होति सीता सुधि पाई . मधुबन के फल सकहिं कि खाई ..
एहि बिधि मन बिचार कर राजा . आइ गए कपि सहित समाजा .. १ ..
आइ सबन्हि नावा पद सीसा . मिलेउ सबन्हि अति प्रेम कपीसा ..
पूँछी कुसल कुसल पद देखी . राम कृपाँ भा काजु बिसेषी .. २ ..
नाथ काजु कीन्हेउ हनुमाना . राखे सकल कपिन्ह के प्राना ..
सुनि सुग्रीव बहुरि तेहि मिलेऊ . कपिन्ह सहित रघुपति पहिं चलेऊ .. ३ ..
राम कपिन्ह जब आवत देखा . किएँ काजु मन हरष बिसेषा ..
फटिक सिला बैठे द्वौ भाई . परे सकल कपि चरनन्हि जाई .. ४ ..

दोहा
प्रीति सहित सब भेटे रघुपति करुना पुंज .
पूँछी कुसल नाथ अब कुसल देखि पद कंज .. २९..

जामवंत कह सुनु रघुराया . जा पर नाथ करहु तुम्ह दाया ..
ताहि सदा सुभ कुसल निरंतर . सुर नर मुनि प्रसन्न ता ऊपर .. १ ..
सोइ बिजई बिनई गुन सागर . तासु सुजसु त्रैलोक उजागर ..
प्रभु कीं कृपा भयउ सब काजू . जन्म हमार सुफल भा आजू .. २ ..
नाथ पवनसुत कीन्हि जो करनी . सहसहुँ मुख न जाइ सो बरनी ..
पवनतनय के चरित सुहाए . जामवंत रघुपतिहि सुनाए .. ३ ..
सुनत कृपानिधि मन अति भाए . पुनि हनुमान हरषि हियँ लाए ..
कहहु तात केहि भाँति जानकी . रहति करति रच्छा स्वप्रान की .. ४ ..

दोहा
नाम पाहरू दिवस निसि ध्यान तुम्हार कपाट .
लोचन निज पद जंत्रित जाहिं प्रान केहिं बाट .. ३० ..

चलत मोहि चूड़ामनि दीन्ही . रघुपति हृदयँ लाइ सोइ लीन्ही ..
नाथ जुगल लोचन भरि बारी . बचन कहे कछु जनककुमारी .. १ ..
अनुज समेत गहेहु प्रभु चरना . दीन बंधु प्रनतारति हरना ..
मन क्रम बचन चरन अनुरागी . केहिं अपराध नाथ हौं त्यागी .. २..
अवगुन एक मोर मैं माना . बिछुरत प्रान न कीन्ह पयाना ..
नाथ सो नयनन्हि को अपराधा . निसरत प्रान करहिं हठि बाधा .. ३ ..
बिरह अगिनि तनु तूल समीरा . स्वास जरइ छन माहिं सरीरा ..
नयन स्रवहिं जलु निज हित लागी . जरैं न पाव देह बिरहागी .. ४ ..
सीता कै अति बिपति बिसाला . बिनहिं कहें भलि दीनदयाला .. ५ ..

दोहा
निमिष निमिष करुनानिधि जाहिं कलप सम बीति .
बेगि चलिअ प्रभु आनिअ भुज बल खल दल जीति .. ३१ ..

सुनि सीता दुख प्रभु सुख अयना . भरि आए जल राजिव नयना ..
बचन कायँ मन मम गति जाही . सपनेहुँ बूझिअ बिपति कि ताही .. १ ..
कह हनुमंत बिपति प्रभु सोई . जब तव सुमिरन भजन न होई ..
केतिक बात प्रभु जातुधान की . रिपुहि जीति आनिबी जानकी .. २ ..
सुनु कपि तोहि समान उपकारी . नहिं कोउ सुर नर मुनि तनुधारी ..
प्रति उपकार करौं का तोरा . सनमुख होइ न सकत मन मोरा .. ३ ..
सुनु सत तोहि उरिन मैं नाहीं . देखेउँ करि बिचार मन माहीं ..
पुनि पुनि कपिहि चितव सुरत्राता . लोचन नीर पुलक अति गाता .. ४ ..

दोहा
सुनि प्रभु बचन बिलोकि मुख गात हरषि हनुमंत .
चरन परेउ प्रेमाकुल त्राहि त्राहि भगवंत .. ३२ ..

बार बार प्रभु चहइ उठावा . प्रेम मगन तेहि उठब न भावा ..
प्रभु कर पंकज कपि कें सीसा . सुमिरि सो दसा मगन गौरीसा .. १ ..
सावधान मन करि पुनि संकर . लागे कहन कथा अति सुंदर ..
कपि उठाइ प्रभु हृदयँ लगावा . कर गहि परम निकट बैठावा .. २ ..
कहु कपि रावन पालित लंका . केहि बिधि दहेउ दुर्ग अति बंका ..
प्रभु प्रसन्न जाना हनुमाना . बोला बचन बिगत हनुमाना .. ३ ..
साखामृग कै बड़ि मनुसाई . साखा तें साखा पर जाई ..
नाघि सिंधु हाटकपुर जारा . निसिचर गन बिधि बिपिन उजारा .. ४ ..
सो सब तव प्रताप रघुराई . नाथ न कछू मोरि प्रभुताई .. ५ ..

दोहा
ता कहुँ प्रभु कछु अगम नहिं जा पर तुम्ह अनुकूल .
तव प्रभावँ वड़वानलहि जारि सकइ खलु तूल .. ३३ ..

नाथ भगति अति सुखदायनी . देहु कृपा करि अनपायनी ..
सुनि प्रभु परम सरल कपि बानी . एवमस्तु तब कहेउ भवानी .. १ ..
उमा राम सुभाउ जेहिं जाना . ताहि भजनु तजि भाव न आना ..
यह संबाद जासु उर आवा . रघुपति चरन भगति सोइ पावा .. २ ..
सुनि प्रभु बचन कहहिं कपि बृंदा . जय जय जय कृपाल सुखकंदा ..
तब रघुपति कपिपतिहिं बोलावा . कहा चलैं कर करहु बनावा .. ३ ..
अब बिलंबु केहि कारन कीजे . तुरत कपिन्ह कहुँ आयसु दीजे ..
कौतुक देखि सुमन बहु बरषी . नभ तें भवन चले सुर हरषी .. ४ ..

दोहा
कपिपति बेगि बोलाए आए जूथप जूथ .
नाना बरन अतुल बल बानर भालु बरूथ .. ३४ ..

प्रभु पद पंकज नावहिं सीसा . गर्जहिं भालु महाबल कीसा ..
देखी राम सकल कपि सेना . चितइ कृपा करि राजिव नैना .. १ ..
राम कृपा बल पाइ कपिंदा . भए पच्छजुत मनहुँ गिरिंदा ..
हरषि राम तब कीन्ह पयाना . सगुन भए सुंदर सुभ नाना .. २ ..
जासु सकल मंगलमय कीती . तासु पयान सगुन यह नीती ..
प्रभु पयान जाना बैदेहीं . फरकि बाम अँग जनु कहि देहीं .. ३ ..
जोइ जोइ सगुन जानकिहि होई . असगुन भयउ रावनहि सोई ..
चला कटकु को बरनैं पारा . गर्जहिं बानर भालु अपारा .. ४ ..
नख आयुध गिरि पादपधारी . चले गगन महि इच्छाचारी ..
केहरिनाद भालु कपि करहीं . डगमगाहिं दिग्गज चिक्करहीं .. ५ ..

छंद
चिक्करहिं दिग्गज डोल महि गिरि लोल सागर खरभरे .
मन हरष सब गंधर्ब सुर मुनि नाग किंनर दुख टरे ..
कटकटहिं मर्कट बिकट भट बहु कोटि कोटिन्ह धावहीं .
जय राम प्रबल प्रताप कोसलनाथ गुन गन गावहीं .. १ ..
सहि सक न भार उदार अहिपति बार बारहिं मोहई .
गह दसन पुनि पुनि कमठ पृष्ट कठोर सो किमि सोहई ..
रघुबीर रुचिर प्रयान प्रस्थिति जानि परम सुहावनी .
जनु कमठ खर्पर सर्पराज सो लिखत अबिचल पावनी .. २ ..

दोहा
एहि बिधि जाइ कृपानिधि उतरे सागर तीर .
जहँ तहँ लागे खान फल भालु बिपुल कपि बीर .. ३५ ..

उहाँ निसाचर रहहिं ससंका . जब तें जारि गयउ कपि लंका ..
निज निज गृह सब करहिं बिचारा . नहिं निसिचर कुल केर उबारा .. १ ..
जासु दूत बल बरनि न जाई . तेहि आएँ पुर कवन भलाई ..
दूतिन्ह सन सुनि पुरजन बानी . मंदोदरी अधिक अकुलानी .. २ ..
रहसि जोरि कर पति पग लागी . बोली बचन नीति रस पागी ..
कंत करष हरि सन परिहरहू . मोर कहा अति हित हियँ धरहू .. ३ ..
समुझत जासु दूत कइ करनी . स्रवहिं गर्भ रजनीचर धरनी ..
तासु नारि निज सचिव बोलाई . पठवहु कंत जो चहहु भलाई .. ४ ..
तव कुल कमल बिपिन दुखदायई . सीता सीत निसा सम आई ..
सुनहु नाथ सीता बिनु दीन्हें . हित न तुम्हार संभु अज कीन्हें .. ५ ..

दोहा
राम बान अहि गन सरिस निकर निसाचर भेक .
जब लगि ग्रसत न तब लगि जतनु करहु तजि टेक .. ३६ ..

श्रवन सुनि सठ ता करि बानी . बिहसा जगत बिदित अभिमानी ..
सभय सुभाउ नारि कर साचा . मंगल महुँ भय मन अति काचा .. १ ..
जों आवइ मर्कट कटकाई . जिअहिं बिचारे निसिचर खाई ..
कंपहिं लोकप जाकीं त्रासा . तासु नारि सभीत बड़ि हासा .. २ ..
अस कहि बिहसि ताहि उर लाई . चलेउ सभाँ ममता अधिकाई ..
मंदोदरी हृदयँ कर चिंता . भयउ कंत पर बिधि बिपरीता .. ३ ..
बैठेउ सभाँ खबरि असि पाई . सिंधु पार सेना सब आई ..
बूझेसि सचिव उचित मत कहेहू . ते सब हँसे मष्ट करि रहेहू .. ४ ..
जितेहु सुरासुर तब श्रम नाहीं . नर बानर केहि लेखे माहीं .. ५ ..

दोहा
सचिव बैद गुर तीनि जौं प्रिय बोलहिं भय आस .
राज धर्म तन तीनि कर होइ बेगिहीं नास .. ३७ ..

सोइ रावन कहुँ बनी सहाई . अस्तुति करहिं सुनाइ सुनाई ..
अवसर जानि बिभीषनु आवा . भ्राता चरन सीसु तेहिं नावा .. १ ..
पुनि सिरु नाइ बैठ निज आसन . बोला बचन पाइ अनुसासन ..
जौ कृपाल पूँछिहु मोहि बाता . मति अनुरूप कहउँ हित ताता .. २ ..
जो आपन चाहै कल्याना . सुजसु सुमति सुभ गति सुख नाना ..
सो परनारि लिलार गोसाई . तजउ चउथि के चंद कि नाई .. ३ ..
चौदह भुवन एक पति होई . भूतद्रोह तिष्टइ नहिं सोई ..
गुन सागर नागर नर जोऊ . अलप लोभ भल कहइ न कोऊ .. ४ ..

दोहा
काम क्रोध मद लोभ सब नाथ नरक के पंथ .
सब परिहरि रघुबीरहि भजहु भजहिं जेहि संत .. ३८ ..

तात राम नहिं नर भूपाला . भुवनेस्वर कालहु कर काला ..
ब्रह्म अनामय अज भगवंता . ब्यापक अजित अनादि अनंता .. १ ..
गो द्विज धेनु देव हितकारी . कृपा सिंधु मानुष तनुधारी ..
जन रंजन भंजन खल ब्राता . बेद धर्म रच्छक सुनु भ्राता .. २ ..
ताहि बयरु तजि नाइअ माथा . प्रनतारति भंजन रघुनाथा ..
देहु नाथ प्रभु कहुँ बैदेही . भजहु राम बिनु हेतु सनेही .. ३ ..
सरन गएँ प्रभु ताहु न त्यागा . बिस्व द्रोह कृत अघ जेहि लागा ..
जासु नाम त्रय ताप नसावन . सोई प्रभु प्रगट समुझु जियँ रावन .. ४ ..

दोहा
बार बार पद लागउँ बिनय करउँ दससीस .
परिहरि मान मोह मद भजहु कोसलाधीस .. ३९ क ..
मुनि पुलस्ति निज सिष्य सन कहि पठई यह बात .
तुरत सो मैं प्रभु सन कही पाइ सुअवसरु तात .. ३९ ख ..

माल्यवंत अति सचिव सयाना . तासु बचन सुनि अति सुख माना ..
तात अनुज तव नीति बिभूषन . सो उर धरहु जो कहत बिभीषन .. १ ..
रिपु उतकरष कहत सठ दोऊ . दूरि न करहु इहाँ हइ कोऊ ..
माल्यवंत गृह गयउ बहोरी . कहइ बिभीषनु पुनि कर जोरी .. २ ..
सुमति कुमति सब कें उर रहहीं . नाथ पुरान निगम अस कहहीं ..
जहाँ सुमति तहँ संपति नाना . जहाँ कुमति तहँ बिपति निदाना .. ३ ..
तव उर कुमति बसी बिपरीता . हित अनहित मानहु रिपु प्रीता ..
कालराति निसिचर कुल केरी . तेहि सीता पर प्रीति घनेरी .. ४ ..

दोहा
तात चरन गहि मागउँ राखहु मोर दुलार .
सीत देहु राम कहुँ अहित न होइ तुम्हार .. ४० ..

बुध पुरान श्रुति संमत बानी . कही बिभीषन नीति बखानी ..
सुनत दसानन उठा रिसाई . खल तोहि निकट मृत्य अब आई .. १ ..
जिअसि सदा सठ मोर जिआवा . रिपु कर पच्छ मूढ़ तोहि भावा ..
कहसि न खल अस को जग माहीं . भुज बल जाहि जिता मैं नाहीं .. २ ..
मम पुर बसि तपसिन्ह पर प्रीती . सठ मिलु जाइ तिन्हहि कहु नीती ..
अस कहि कीन्हेसि चरन प्रहारा . अनुज गहे पद बारहिं बारा .. ३ ..
उमा संत कइ इहइ बड़ाई . मंद करत जो करइ भलाई ..
तुम्ह पितु सरिस भलेहिं मोहि मारा . रामु भजें हित नाथ तुम्हारा .. ४ ..
सचिव संग लै नभ पथ गयऊ . सबहि सुनाइ कहत अस भयऊ .. ५ ..

दोहा
रामु सत्यसंकल्प प्रभु सभा कालबस तोरि .
मैं रघुबीर सरन अब जाउँ देहु जनि खोरि .. ४१ ..

अस कहि चला बिभीषनु जबहीं . आयूहीन भए सब तबहीं ..
साधु अवग्या तुरत भवानी . कर कल्यान अखिल कै हानी .. १ ..
रावन जबहिं बिभीषन त्यागा . भयउ बिभव बिनु तबहिं अभागा ..
चलेउ हरषि रघुनायक पाहीं . करत मनोरथ बहु मन माहीं .. २ ..
देखिहउँ जाइ चरन जलजाता . अरुन मृदुल सेवक सुखदाता ..
जे पद पसरि तरी रिषिनारी . दंड़क कानन पावनकारी .. ३ ..
जे पद जनकसुताँ उर लाए . कपट कुरंग संग धर धाए ..
हर उर सर सरोज पद जेई . अहोभाग्य मैं देखिहउँ तेई .. ४ ..

दोहा
जिन्ह पायन्ह के पादुकन्हि भरतु रहे मन लाइ .
ते पद आजु बिलोकिहउँ इन्ह नयनन्हि अब जाइ .. ४२ ..

एहि बिधि करत सप्रेम बिचारा . आयउ सपदि सिंधु एहिं पारा ..
कपिन्ह बिभीषनु आवत देखा . जान कोउ रिपु दूत बिसेषा .. १ ..
ताहि राखि कपीस पहिं आए . समाचार सब ताहि सुनाए ..
कह सुग्रीव सुनहु रघुराई . आवा मिलन दसानन भाई .. २ ..
कह प्रभु सखा बूझिऐ काहा . कहइ कपीस सुनहु नरनाहा ..
जानि न जाइ निसाचर माया . कामरूप केहि कारन आया .. ३ ..
भेद हमार लेन सठ आवा . राखिअ बाँधि मोहि अस भावा ..
सखा नीति तुम्ह नीकि बिचारी . मम पन सरनागत भयहारी .. ४ ..
सुनि प्रभु बचन हरष हनुमाना . सरनागत बच्छल भगवाना .. ५ ..

दोहा
सरनागत कहुँ जे तजहिं निज अनहित अनुमानि .
ते नर पावँर पापमय तिन्हहि बिलोकत हानि .. ४३ ..

कोटि बिप्र बध लागहिं जाहू . आएँ सरन तजउँ नहिं ताहू ..
सनमुख होइ जीव मोहि जबहीं . जन्म कोटि अघ नासहिं तबहीं .. १ ..
पापवंत कर सहज सुभाऊ . भजहु मोर तेहि भाव न काऊ ..
जौं पै दुष्टहृदय सोइ होई . मोरें सनमुख आव कि सोई .. २ ..
निर्मल मन जन सो मोहि पावा . मोहि कपट छल छिद्र न भावा ..
भेद लेन पठवा दससीसा . तबहुँ न कछु भय हानि कपीसा .. ३ ..
जग महुँ सखा निसाचर जेते . लछिमनु हनइ निमिष महुँ तेते ..
जो सभीत आवा सरनाईं . राखिहउँ ताहि प्रान की नाईं .. ४ ..

दोहा
उभय भाँति तेहि आनहु हँसि कह कृपानिकेत .
जय कृपाल कहि कपि चले अंगद हनू समेत .. ४४ ..

सादर तेहि आगें करि बानर . चले जहाँ रघुपति करुनाकर ..
दूरिहि ते देखे द्वौ भ्राता . नयनानंद दान के दाता .. १ ..
बहुरि राम छबिधाम बिलोकी . रहेउ ठटुकि एकटक पल रोकी ..
भुज प्रलंब कंजारुन लोचन . स्यामल गात प्रनत भय मोचन .. २ ..
सिंघ कंध आयत उर सोहा . आनन अमित मदन मन मोहा ..
नयन नीर पुलकित अति गाता . मन धरि धीर कही मृदु बाता .. ३ ..
नाथ दसानन कर मैं भ्राता . निसिचर बंस जनम सुरत्राता ..
सहज पापप्रिय तामस देहा . जथा उलूकहि तम पर नेहा .. ४ ..

दोहा
श्रवन सुजसु सुनि आयउँ प्रभु भंजन भव भीर .
त्राहि त्राहि आरति हरन सरन सुखद रघुबीर .. ४५ ..

अस कहि करत दंडवत देखा . तुरत उठे प्रभु हरष बिसेषा ..
दीन बचन सुनि प्रभु मन भावा . भुज बिसाल गहि हृदयँ लगावा .. १ ..
अनुज सहित मिलि ढिग बैठारी . बोले बचन भगत भय हारी ..
कहु लंकेस सहित परिवारा . कुसल कुठाहर बास तुम्हारा .. २ ..
खल मंडलीं बसहु दिन राती . सखा धरम निबहइ केहि भाँती ..
मैं जानउँ तुम्हारि सब रीती . अति नय निपुन न भाव अनीती .. ३ ..
बरु भल बास नरक कर ताता . दुष्ट संग जनि देइ बिधाता ..
अब पद देखि कुसल रघुराया . जौं तुम्ह कीन्हि जानि जन दाया .. ४ ..

दोहा
तब लगि कुसल न जीव कहुँ सपनेहुँ मन बिश्राम .
जब लगि भजन न राम कहुँ सोक धाम तजि काम .. ४६ ..

तब लगि हृदयँ बसत खल नाना . लोभ मोह मच्छर मद माना ..
जब लगि उर न बसत रघुनाथा . धरें चाप सायक कटि भाथा .. १ ..
ममता तरुन तमी अँधिआरी . राग द्वेष उलूक सुखकारी ..
तब लगि बसति जीव मन माहीं . जब लगि प्रभु प्रताप रबि नाहीं .. २ ..
अब मैं कुसल मिटे भय भारे . देखि राम पद कमल तुम्हारे ..
तुम्ह कृपाल जा पर अनुकूला . ताहि न ब्याप त्रिबिध भव सूला .. ३ ..
मैं निसिचर अति अधम सुभाऊ . सुभ आचरनु कीन्ह नहिं काऊ ..
जासु रूप मुनि ध्यान न आवा . तेहिं प्रभु हरषि हृदयँ मोहि लावा .. ४ ..

दोहा
अहोभाग्य मम अमित अति राम कृपा सुख पुंज .
देखेउँ नयन बिरंचि सिव सेब्य जुगल पद कंज .. ४७ ..

सुनहु सखा निज कहउँ सुभाऊ . जान भुसुंडि संभु गिरिजाऊ ..
जौं नर होइ चराचर द्रोही . आवौ सभय सरन तकि मोही .. १ ..
तजि मद मोह कपट छल नाना . करउँ सद्य तेहि साधु समाना ..
जननी जनक बंधु सुत दारा . तनु धनु भवन सुहृद परिवारा .. २ ..
सब कै ममता ताग बटोरी . मम पद मनहि बाँध बरि डोरी ..
समदरसी इच्छा कछु नाहीं . हरष सोक भय नहिं मन माहीं .. ३ ..
अस सज्जन मम उर बस कैसें . लोभी हृदयँ बसइ धनु जैसें ..
तुम्ह सारिखे संत प्रिय मोरें . धरउँ देह नहिं आन निहोरें .. ४ ..

दोहा
सगुन उपासक परहित निरत नीति दृढ़ नेम .
ते नर प्रान समान मम जिन्ह कें द्विज पद प्रेम .. ४८ ..

सुन लंकेस सकल गुन तोरें . तातें तुम्ह अतिसय प्रिय मोरें ..
राम बचन सुनि बानर जूथा . सकल कहहिं जय कृपा बरूथा .. १ ..
सुनत बिभीषनु प्रभु कै बानी . नहिं अघात श्रवनामृत जानी ..
पद अंबुज गहि बारहिं बारा . हृदयँ समात न प्रेमु अपारा .. २ ..
सुनहु देव सचराचर स्वामी . प्रनतपाल उर अंतरजामी ..
उर कछु प्रथम बासना रही . प्रभु पद प्रीति सरित सो बही .. ३ ..
अब कृपाल निज भगति पावनी . देहु सदा सिव मन भावनी ..
एवमस्तु कहि प्रभु रनधीरा . मागा तुरत सिंधु कर नीरा .. ४ ..
जदपि सखा तव इच्छा नाहीं . मोर दरसु अमोघ जग माहीं ..
अस कहि राम तिलक तेहि सारा . सुमन वृष्टि नभ भई अपारा .. ५ ..

दोहा
रावन क्रोध अनल निज स्वास समीर प्रचंड .
जरत बिभीषनु राखेउ दीन्हेउ राजु अखंड .. ४९ क ..
जो संपति सिव रावनहि दीन्ह दिएँ दस माथ .
सोइ संपदा बिभीषनहि सकुचि दीन्ह रघुनाथ .. ४९ ख ..

अस प्रभु छाड़ि भजहिं जे आना . ते नर पसु बिनु पूँछ बिषाना ..
निज जन जानि ताहि अपनावा . प्रभु सुभाव कपि कुल मन भावा .. १ ..
पुनि सर्बग्य सर्ब उर बासी . सर्बरूप सब रहित उदासी ..
बोले बचन नीति प्रतिपालक . कारन मनुज दनुज कुल घालक .. २ ..
सुनु कपीस लंकापति बीरा . केहि बिधि तरिअ जलधि गंभीरा ..
संकुल मकर उरग झष जाती . अति अगाध दुस्तर सब भाँती .. ३ ..
कह लंकेस सुनहु रघुनायक . कोटि सिंधु सोषक तव सायक ..
जद्यपि तदपि नीति असि गाई . बिनय करिअ सागर सन जाई .. ४ ..

दोहा
प्रभु तुम्हार कुलगुर जलधि कहिहि उपाय बिचारि .
बिनु प्रयास सागर तरिहि सकल भालु कपि धारि .. ५० ..

सखा कही तुम्ह नीकि उपाई . करिअ दैव जौं होइ सहाई ..
मंत्र न यह लछिमन मन भावा . राम बचन सुनि अति दुख पावा .. १ ..
नाथ दैव कर कवन भरोसा . सोषिअ सिंधु करिअ मन रोसा ..
कादर मन कहुँ एक अधारा . दैव दैव आलसी पुकारा .. २ ..
सुनत बिहसि बोले रघुबीरा . ऐसेहिं करब धरहु मन धीरा ..
अस कहि प्रभु अनुजहि समुझाई . सिंधि समीप गए रघुराई .. ३ ..
प्रथम प्रनाम कीन्ह सिरु नाई . बैठे पुनि तट दर्भ डसाई ..
जबहिं बिभीषन प्रभु पहिं आए . पाछें रावन दूत पठाए .. ४ ..

दोहा
सकल चरित तिन्ह देखे धरें कपट कपि देह .
प्रभु गुन हृदयँ सराहहिं सरनागत पर नेह .. ५१ ..

प्रगट बखानहिं राम सुभाऊ . अति सप्रेम गा बिसरि दुराऊ ..
रिपु के दूत कपिन्ह तब जाने . सकल बाँधि कपीस पहिं आने .. १ ..
कह सुग्रीव सुनहु सब बानर . अंग भंग करि पठवहु निसिचर ..
सुनि सुग्रीव बचन कपि धाए . बाँधि कटक चहु पास फिराए .. २ ..
बहु प्रकार मारन कपि लागे . दीन पुकारत तदपि न त्यागे ..
जो हमार हर नासा काना . तेहि कोसलाधीस कै आना .. ३ ..
सुनि लछिमन सब निकट बोलाए . दया लागि हँसि तुरत छोड़ाए ..
रावन कर दीजहु यह पाती . लछिमन बचन बाचु कुलघाती .. ४ ..

दोहा
कहेहु मुखागर मूढ़ सन मम संदेसु उदार .
सीता देइ मिलहु न त आवा कालु तुम्हार .. ५२ ..

तुरत नाइ लछिमन पद माथा . चले दूत बरनत गुन गाता ..
कहत राम जसु लंकाँ आए . रावन चरन सीस तिन्ह नाए .. १ ..
बिहसि दसानन पूँछी बाता . कहसि न सुक आपनि कुसलाता ..
पुनि कहु खबरि बिभीषन केरी . जाहि मृत्यु आई अति नेरी .. २ ..
करत राज लंका सठ त्यागी . होइहि जव कर कीट अभागी ..
पुनि कहु भालु कीस कटकाई . कठिन काल प्रेरित चलि आई .. ३ ..
जिन्ह के जीवन कर रखवारा . भयउ मृदुल चित सिंधु बिचारा ..
कहु तपसिन्ह कै बात बहोरी . जिन्ह के हृदयँ त्रास अति मोरी .. ४ ..

दोहा
की भइ भेंट कि फिरि गए श्रवन सुजसु सुनि मोर .
कहसि न रिपु दल तेज बल बहुत चकित चित तोर .. ५३ ..

नाथ कृपा करि पूँछेहु जैसें . मानहु कहा क्रोध तजि तैसें ..
मिला जाइ जब अनुज तुम्हारा . जातहिं राम तिलक तेहि सारा .. १ ..
रावन दूत हमहि सुनि काना . कपिन्ह बाँधि दीन्हे दुख नाना ..
श्रवन नासिका काटैं लागे . राम सपथ दीन्हें हम त्यागे .. २ ..
पूँछिहु नाथ राम कटकाई . बदन कोटि सत बरनि न जाई ..
नाना बरन भालु कपि धारी . बिकटानन बिसाल भयकारी .. ३ ..
जेहिं पुर दहेउ हतेउ सुत तोरा . सकल कपिन्ह महँ तेहि बलु थोरा ..
अमित नाम भट कठिन कराला . अमित नाग बल बिपुल बिसाला .. ४ ..

दोहा
द्विबिद मयंद नील नल अंगद गद बिकटासि .
दधिमुख केहरि निसठ सठ जामवंत बलरासि .. ५४ ..

ए कपि सब सुग्रीव समाना . इन्ह सम कोटिन्ह गनइ को नाना ..
राम कृपाँ अतुलित बल तिन्हहीं . तृन समान त्रैलोकहि गनहीं .. १ ..
अस मैं सुना श्रवन दसकंधर . पदुम अठारह जूथप बंदर ..
नाथ कटक महँ सो कपि नाहीं . जो न तुम्हहि जीतै रन माहीं .. २ ..
परम क्रोध मीजहिं सब हाथा . आयसु पै न देहिं रघुनाथा ..
सोषहिं सिंधु सहित झष ब्याला . पूरहिं न त भरि कुधर बिसाला .. ३ ..
मर्दि गर्द मिलवहिं दससीसा . ऐसेइ बचन कहहिं सब कीसा ..
गर्जहिं तर्जहिं सहज असंका . मानहुँ ग्रसन चहत हहिं लंका .. ४ ..

दोहा
सहज सूर कपि भालु सब पुनि सिर पर प्रभु राम .
रावन काल कोटि कहुँ जीति सकहिं संग्राम .. ५५ ..

राम तेज बल बुधि बिपुलाई . सेष सहस सत सकहिं न गाई ..
सक सर एक सोषि सत सागर . तव भ्रातहि पूँछेउ नय नागर .. १ ..
तासु बचन सुनि सागर पाहीं . मागत पंथ कृपा मन माहीं ..
सुनत बचन बिहसा दससीसा . जौं असि मति सहाय कृत कीसा .. २ ..
सहज भीरु कर बचन दृढ़ाई . सागर सन ठानी मचलाई ..
मूढ़ मृषा का करसि बड़ाई . रिपु बल बुद्धि थाह मैं पाई .. ३ ..
सचिव सभीत बिभीषन जाकें . बिजय बिभूति कहाँ जग ताकें ..
सुनि खल बचन दूत रिस बाढ़ी . समय बिचार पत्रिका काढ़ी .. ४ ..
रामानुज दीन्ही यह पाती . नाथ बचाइ जुड़ावहु छाती ..
बिहसि बाम कर लीन्ही रावन . सचिव बोलि सठ लाग बचावन .. ५ ..

दोहा
बातन्ह मनहि रिझाइ सठ जनि घालसि कुल खीस .
राम बिरोध न उबरसि सरन बिष्नु अज ईस .. ५६ क ..
की तजि मान अनुज इव प्रभु पद पंकज भृंग .
होहि कि राम सरानल खल कुल सहित पतंग .. ५६ ख ..

सुनत सभय मन मुख मुसुकाई . कहत दसानन सबहि सुनाई ..
भूमि परा कर गहत अकासा . लघु तापस कर बाग बिलासा .. १ ..
कह सुक नाथ सत्य सब बानी . समुझहु छाड़ि प्रकृति अभिमानी ..
सुनहु बचन मम परिहरि क्रोधा . नाथ राम सन तजहु बिरोधा .. २ ..
अति कोमल रघुबीर सुभाऊ . जद्यपि अखिल लोक कर राऊ ..
मिलत कृपा तुम्ह पर प्रभु करिही . उर अपराध न एकउ धरही .. ३ ..
जनकसुता रघुनाथहि दीजे . एतना कहा मोर प्रभु कीजे ..
जब तेहि कहा देन बैदेही . चरन प्रहार कीन्ह सठ तेही .. ४ ..
नाइ चरन सिरु चला सो तहाँ . कृपासिंधु रघुनायक जहाँ ..
करि प्रनामु निज कथा सुनाई . राम कृपाँ आपनि गति पाई .. ५ ..
रिषि अगस्ति कीं साप भवानी . राछस भयउ रहा मुनि ग्यानी ..
बंदि राम पद बारहिं बारा . मुनि निज आश्रम कहुँ पगु धारा .. ६ ..

दोहा
बिनय न मानत जलधि जड़ गए तीनि दिन बीति .
बोले राम सकोप तब भय बिनु होइ न प्रीति .. ५७ ..

लछिमन बान सरासन आनू . सोषौं बारिधि बिसिख कृसानू ..
सठ सन बिनय कुटिल सन प्रीती . सहज कृपन सन सुंदर नीती .. १ ..
ममता रत सन ग्यान कहानी . अति लोभी सन बिरति बखानी ..
क्रोधिहि सम कामिहि हरि कथा . ऊसर बीज बएँ फल जथा .. २ ..
अस कहि रघुपति चाप चढ़ावा . यह मत लछिमन के मन भावा ..
संधानेउ प्रभु बिसिख कराला . उठी उदधि उर अंतर ज्वाला .. ३ ..
मकर उरग झष गन अकुलाने . जरत जंतु जलनिधि जब जाने ..
कनक थार भरि मनि गन नाना . बिप्र रूप आयउ तजि माना .. ४ ..

काटेहिं पइ कदरी फरइ कोटि जतन कोउ सींच .
बिनय न मान खगेस सुनु डाटेहिं पइ नव नीच .. ५८ ..

सभय सिंधु गहि पद प्रभु केरे . छमहु नाथ सब अवगुन मेरे ..
गगन समीर अनल जल धरनी . इन्ह कइ नाथ सहज जड़ करनी .. १ ..
तव प्रेरित मायाँ उपजाए . सृष्टि हेतु सब ग्रंथनि गाए ..
प्रभु आयसु जेहि कहँ जस अहई . सो तेहि भाँति रहें सुख लहई .. २ ..
प्रभु भल कीन्ह मोहि सिख दीन्ही . मरजादा पुनि तुम्हरी कीन्ही ..
ढोल गँवार सूद्र पसु नारी . सकल ताड़ना के अधिकारी .. ३ ..
प्रभु प्रताप मैं जाब सुखाई . उतरिहि कटकु न मोरि बड़ाई ..
प्रभु अग्या अपेल श्रुति गाई . करौं सो बेगि जो तुम्हहि सोहाई .. ४ ..

दोहा
सुनत बिनीत बचन अति कह कृपाल मुसुकाइ .
जेहि बिधि उतरैं कपि कटकु तात सो कहहु उपाइ .. ५९ ..

नाथ नील नल कपि द्वौ भाई . लरिकाईं रिषि आसिष पाई .
तिन्ह कें परस किएँ गिरि भारे . तरिहहिं जलधि प्रताप तुम्हारे .. १ ..
मैं पुनि उर धरि प्रभु प्रभुताई . करिहउँ बल अनुमान सहाई ..
एहि बिधि नाथ पयोधि बँधाइअ . जेहिं यह सुजसु लोक तिहुँ गाइअ .. २ ..
एहिं सर मम उत्तर तट बासी . हतहु नाथ खल नर अघ रासी ..
सुनि कृपाल सागर मन पीरा . तुरतहिं हरी राम रन धीरा .. ३ ..
देखि राम बल पौरुष भारी . हरषि पयोनिधि भयउ सुखारी ..
सकल चरित कहि प्रभुहि सुनावा . चरन बंदि पाथोधि सिधावा .. ४ ..

छंद
निज भवन गवनेउ सिंधु श्रीरघुपतिहि यह मत भायऊ .
यह चरित कलि मल हर जथामति दास तुलसी गाउअऊ ..
सुख भवन संसय समन दवन बिषाद रघुपति गुन गना .
तजि सकल आस भरोस गावहि सुनहि संतत सठ मना ..

दोहा
सकल सुमंगल दायक रघुनायक गुन गान .
सादर सुनहिं ते तरहिं भव सिंधु बिना जलजान .. ६० ..

इति श्रीमद्रामचरितमानसे सकलकलिकलुषविध्वंसने
पञ्चमः सोपानः समाप्तः .

.. सियावर रामचन्द्र की जै ..